डॉ मधुबाला शुक्ला 

इक्कीसवीं सदी विमर्श की सदी रही है। जिसमें प्रमुख रूप से दलित विमर्श, स्त्री विमर्श आदिवासी विमर्श है। वर्तमान युग के हिंदी साहित्य में आदिवासी साहित्य एक विशेष पहचान बनाते हुए नज़र आता है। आदिवासी समुदाय में नए-नए साहित्यकार उभर कर सामने आ रहे हैं। इन साहित्यकारों में निर्मला पुतुल का नाम प्रमुखता से लिया जाता है। निर्मला आदिवासी महिला साहित्य जगत की सशक्त रचनाकार हैं। वह साहित्य लिखने के साथ सामाजिक विकास, मानवाधिकार शिक्षा, आदिवासी महिलाओं के समग्र उत्थान के लिए व्यक्तिगत, सामूहिक एवं संस्थागत स्तर पर सतत सक्रिय हैं। अनेक राज्य स्तरीय, राष्ट्रीय और अंतर्राष्ट्रीय संस्थाओं के साथ उनका जुड़ाव रहा है। आदिवासी महिला, शिक्षा और साहित्यिक विषयों से संबंधित सम्मेलनों, आयोजनों, कार्यशालाओं एवं कार्यक्रमों में उन्हें व्याख्याता एवं मुख्य भूमिका के लिए आमंत्रित किया जाता है। अनेक संगठनों व संस्थाओं की संस्थापक, सदस्या, स्वास्थ्य परिचारिका के रूप में ‘संथाल परगना’ के ग्रामीण क्षेत्रों में विशेष रूप से कार्य कर रही हैं। निर्मला अत्यंत भावुक क़िस्म की इंसान हैं। उनकी यह संवेदनशीलता उनके साहित्य में साफ़ झलकती है।

निर्मला पुतुल का जन्म 6 मार्च 1972 में कुरुवा, दुमका झारखंड में हुआ। प्रारंभिक शिक्षा दुधनी कुरुबा में और स्नातक शिक्षा राजनीति शास्त्र में दुमका से हुआ। निर्मला पुतुल की पहली कविता ‘बिटिया मुर्मू’ 1999 में वागर्थ में प्रकाशित हुई थी। अब तक उनके तीन कविता संग्रह हिंदी भाषा में प्रकाशित हो चुके हैं। ‘अपने घर की तलाश में’ कविता संग्रह 2004 में रमणिका फाउंडेशन द्वारा प्रकाशित हुआ। यह कविता संग्रह द्विभाषी है। इसका अनुवाद अशोक सिंह ने किया। (‘इत्राक ओडाक सेन्देरा रे’ कविता संग्रह का मूल नाम है) इस संग्रह में सम्मिलित सभी कविताओं का मूल स्वर विद्रोह का है।

‘नगाड़े की तरह बजते शब्द’ भारतीय ज्ञानपीठ की ओर से 2005 में प्रकाशित किया गया। इस कविता संग्रह में कुल 38 कविताएँ शामिल की गई हैं। क्या तुम जानते हो, अपनी ज़मीन तलाशती बेचैनी स्त्री, आदिवासी स्त्रियाँ, बाहामुनी, बिटिया मुर्मु के लिए, आदिवासी लड़कियों के बारे, चुडका सोरे, कुछ मत कहो सजोनी किस्कू, संथाल परगना, क्या हूँ मैं तुम्हारे लिए, पहाड़ी स्त्री, माँ के लिए, ससुराल जाने से पहले उतनी दूर मत ब्याहना बाबा, आदि कविताएँ इस संग्रह में है। कुल मिलाकर इस संग्रह में प्रकाशित कविताएँ आदिवासी स्त्री एवं आदिवासियों की वेदना, पीड़ा, दर्द, टीस, उपेक्षा, अपमान, घुटन, विवशता, विस्थापन साथ ही अपने अस्तित्व की खोज करती आदिवासी स्त्री और उसके भीतर की आक्रांत स्त्री पितृसत्ता को चुनौती देती है। निर्मला की कविताएँ मात्र स्त्री के दर्द की अभिव्यक्ति एवं पुरुष व्यवस्था का विद्रोह नहीं करतीं, बल्कि स्वयं के अस्तित्व की तलाश करती आदिवासी स्त्री, आदिवासी समुदाय का हर एक क्षेत्र में होने वाले शोषण को उजागर करती हुई नज़र आती हैं।

अपने घर में निर्मला पुतुल

‘बेघर सपने’ कविता संग्रह 2014 में आधार प्रकाशन से प्रकाशित हुआ। इस कविता संग्रह में एक फिर से निर्मला ने शोषण और न्याय के सवालों को प्रमुखता से उठाया है। इस संग्रह में कुल 51 कविताएँ हैं। संग्रह की पहली कविता ‘माँ’ है, जो सबसे डरावनी रात में एक माँ की अस्तित्व को हिला देने वाली तस्वीर पेश करती है।

निर्मला पुतुल आदिवासी लेखिकाओं में एक सशक्त एवं सफल रचनाकार के रूप में खड़ी नज़र आती हैं। अपनी इस सफलता, प्रेरणा और शक्ति का श्रेय वह तस्लीमा नसरीन की कविताओं को मानती हैं। उनकी कविताओं से ही प्रेरित होकर निर्मला ने कविताएँ लिखी। निर्मला ने अपनी कविताओं में आदिवासी समुदाय तथा आदिवासी स्त्री की संवेदना को बड़ी शिद्दत से व्यक्त किया है। उनकी कविताएँ ज़मीन से जुड़ी हुई हैं। उनकी कविताओं में एक आदिवासी स्त्री की तड़प साफ़ दिखाई देती है। साथ में उपेक्षित आदिवासी जीवन की व्यथाएँ भी वर्णित है। इन्होंने आदिवासी समाज की विसंगतियों को तल्लीनता से उकेरा है। आदिवासी समाज की कड़ी मेहनत के बावजूद असोचनीय स्थिति, अंधविश्वास, कुरीतियों के कारण बिगड़ती पीढ़ी थोड़े लाभ के लिए बड़े समझौते, पुरुष वर्चस्व, स्वार्थ के लिए पर्यावरण की हानि, समाज का दिक्कूओं और व्यावसायिकों द्वारा कठपुतली बनाया जाना आदि स्थितियाँ है जो निर्मला पुतुल की कविताओं के केंद्र में है।

निर्मला पुतुल की कविताएँ आदिवासी जीवन के अनछुए पहलुओं से रूबरू कराती हैं। उनकी काव्य संवेदना में युग परिवेश की यथार्थ आवाज गूंजती है। उन्होंने अपने समय और समाज को उसकी सारी विभीषिकाओं के साथ अनुभव किया है। उनकी काव्य संवेदना अपने समय की सामाजिक व्यवस्था और समस्याओं की ओर हमारा ध्यान आकर्षित करती है। नागपुरी पत्रिका ‘गौतिया’ के संपादक वीरेंद्र कुमार महतो निर्मला पुतुल की कविताओं पर टिप्पणी करते हुए कहते हैं- “निर्मला पुतुल का एक-एक शब्द दिल पर चोट करता है, हमें सोचने को मजबूर कर देती है, जितनी भी उनकी कविताओं की तारीफ़ की जाए कम होगी।” निर्मला पुतुल ने अपने यथार्थ जीवन अनुभव एवं परिवेश को अपनी लेखनी के माध्यम से व्यक्त किया है। उन्होंने एक संवेदनशील कवयित्री के रूप में अपनी मार्मिक अंतर्दृष्टि और अनुभव संसार के वैविध्य से आदिवासी समाज और स्त्री जीवन को अपनी रचनाओं में समेटने का प्रयास किया है।

अपने दफ़्तर में निर्मला पुतुल

उनकी कविताएँ आदिवासी समाज की पीड़ा, विस्थापन का दर्द, आदिवासी स्त्रियों की दशा का चित्रण करती है तो दूसरी ओर उनकी कविताएँ पाठक के हृदय में छिपी हुई संवेदना को गहराई से प्रभावित करती हुई भी दिखाई देती है। उनकी काव्य संवेदना आदिवासी समुदाय के प्रति अधिक संवेदनशील दिखाई देती है। इस भूमंडलीकरण के कारण सभी देश एक-दूसरे के क़रीब आ रहे हैं परंतु देश का मूलनिवासी आज भी पहाड़ी जंगलों में रहने के लिए मजबूर है। विकास की कोई सड़क उन तक नहीं पहुँच पाती। शिक्षा, बेरोज़गारी, विस्थापन, स्त्री का दर्द, भुखमरी, शराब आदि की समस्या को निर्मला ने अपनी कविताओं में प्रकट किया है। रेखा सेठी निर्मला पुतुल की कविताओं के बारे में कहती हैं- “निर्मला पुतुल का काव्य संसार एक अलग दुनिया खोलता है। वास्तविक और वैचारिक के अंतर को यहाँ शिद्दत से महसूस किया जा सकता है। अधिकांशतः स्त्री कविता की पहचान पितृसत्तात्मक व्यवस्था से मुक्ति की आकांक्षा में रची एवं पढ़ी जाती है किंतु यहाँ आदिवासी समाज का हाशियाकरण, उसे एक अतिरिक्त आयाम देता है। निर्मला पुतुल अपनी कविताओं में आदिवासी समाज के अंतर्विरोध को गिरते हुए यथास्थिति के प्रतिकार के लिए कविता का अभियान छेड़ती हैं।”

निर्मला पुतुल जिस समुदाय से आई है वह संथाल समुदाय वर्तमान युग में भी पुराने रीति-रिवाज़ों में उलझा दिखाई देता है। भूमंडलीकरण की दुनिया किस प्रकार आदिवासी क्षेत्र को नष्ट कर उसकी पहचान बदलती हुई नजर आ रही है। इसका चित्रण कवयित्री निर्मला पुतुल ‘संथाल परगना’ कविता में करती है।
संथाल परगना
अब नहीं रह गया संथाल परगना
बहुत कम बचे रह गए हैं
अपनी भाषा और वेशभूषा में यहाँ लोग
बाज़ार की तरफ़ भागते
सब कुछ गड्डम हो गया है इन दिनों यहाँ
उखड़ गए हैं बड़े-बड़े पुराने पेड़
और कंक्रीट के पसरते जंगल में
खो गई है इसकी पहचान।

ऐतिहासिक संवेदना के संदर्भ में पुतुल कहती हैं कि संथाल विद्रोह इतिहास में प्रसिद्ध है। सिद्धू और कान्हू नाम के दो संथाल भाइयों ने मिलकर अंग्रेज़ सरकार के विरुद्ध विद्रोह किया था। वह विद्रोह कई महीनों तक चला था उन दोनों वीरों को याद करते हुए निर्मला पुतुल इतिहास के पन्नों से ग़ायब होता आदिवासी वीरों के इतिहास की ओर हमारा ध्यान आकर्षित करती है।
तुम आज ज़िंदा होते तो
शायद ही ऐसा दुस्साहस करता कोई
सुना नहीं जिन्होंने तुम्हारी वीरता की गाथा
पढ़ा नहीं तुम्हारे इतिहास
वे तीर और तीर के लक्ष्य नहीं जानते
तभी तो इतिहास के पन्नों से
मिटाना चाहते हैं तुम्हारा नामोनिशान
वे कितने नादान है बेईमान
कभी लुच्चा लपट बता-बताकर
छोटा करते रहे तुम्हारा क़द
और तुम्हारे आंदोलन को
देश की आज़ादी न मानकर
एक झूठी कहानी को बताते रहे सच
आदिवासियत के नाम पर।

मुख्यधारा के इतिहास में आदिवासियों का वर्णन ग़लत तरीक़े के साथ किया गया है। कवयित्री अपने समाज के वीरों का प्रस्तुत ग़लत इतिहास बताने वाली संस्कृति के प्रति कड़ा विरोध करती हुई नज़र आती है। राजनीतिक संवेदना के संदर्भ में निर्मला पुतुल की कविताएँ आदिवासी क्षेत्र की मूल समस्या की ओर हमारा ध्यान केंद्रित करती हैं। अपनी कविताओं के माध्यम से मूल सुविधाओं की अपेक्षा वो बहस का मुद्दा बनाना चाहती है। सड़के नहीं हैं, बिजली नहीं है, बच्चे महाजन के पास हैं, महिलाओं को कोसों दूर झरने से पानी ढोकर लाना पड़ता है। इन सवालों को उठाते हुए तथाकथित सभ्य समाज से पूछना चाहती हैं कि क्यों किसी को भी आदिवासी जीवन के यह अभाव लोकतंत्र का केंद्रीय मुद्दा नहीं लगते। राजनीति द्वारा समस्याओं का हल ढूँढ़ने की कोशिश भीतर के खोखलेपन को बेनक़ाब करती है। कुर्सी और सत्ता की राजनीति व्यापक मानव समाज की हित चिंता से बहुत दूर है। आज हम डिजिटल दुनिया की बातें कर रहे हैं वहीं भारत के मूलनिवासी अपनी मूलभूत सुविधाओं से वंचित दिखाई दे रहे हैं। कवयित्री ‘आपके शहर में आपके बीच रहते, आपके लिए’ शीर्षक कविता में कहती हैं-
मैं बात करना चाहती हूँ
अपने उस गाँव की जहाँ आज तक बिजली नहीं पहुँची
सड़के नहीं पहुँची और तो और जहाँ की महिलाएँ
आज भी कोस भर दूर झरनों से पानी ढोकर लाती है
और जिनके बच्चे बगाली के नाम पर
वर्षों से महाजन के पास गिरवी पड़े हैं।

सरकार द्वारा मिलने वाली योजनाएँ भी उन तक नहीं पहुँच पाती। यदा-कदा मिल भी जाए तो उसे पाने के लिए रिश्वत देनी पड़ती है। इसका चित्रण ‘ढेपचा का बाबू’ कविता में किया गया है।
इंदिरा आवास के लिए बहुत
दौड़ भाग की
पंचायत सेवक को मुर्गा भी दिया
प्रधान को भी दिया पचास टका
पर अभी तक कुछ नहीं हुआ
पूरे डेढ़ साल हो गए।

आदिवासी समाज को किस प्रकार विकास के नाम पर मूर्ख बनाएँ इसका चित्रण करते हुए निर्मला पुतुल कहती हैं-
हम चाहते रहे संतुलन
तुम करते रहे असंतुलित
तोड़ते रहे एकता, मिटाते रहे
हमारी पहचान
खदेड़ते रहे हमारे ही जंगलों से हमें
उजाड़ दे रहे विकास के
नाम पर हमारी बस्तियाँ
बसाने के नाम पर ढेलते रहे हाशिए पर।

निर्मला पुतुल की कविताओं में विस्थापन के दर्द की भी अभिव्यक्ति हुई है। वर्तमान युग में आदिवासी समाज के सामने सबसे बड़ा संकट विस्थापन का है। आदिवासियों को जंगल से खदेड़ देने के बाद वह काम के लिए दर-दर भटकते हुए दिखाई देते हैं। दिल्ली, असम आदि क्षेत्रों में जाकर रोज़गार ढूँढते हैं। विस्थापन के कारण आदिवासियों की स्थिति दयनीय हो गई है। विकास के नाम पर उन्हें ठगा जा रहा है। उनके ज़ख़्मों पर केवल दिखावे के लिए मरहम लगाया जाता है। विकास का सपना दिखाकर उन्हें ग़ुमराह किया जाता है। कवयित्री ऐसे विकास के सपनों को नकारती है जो उनके संसाधनों को छीन कर उन्हें अपने ज़मीन, जंगल से बेदख़ल करते हैं। इस तरह के विकास से वह भली-भांति परिचित हैं। वे आदिवासी समाज का विकास के नाम पर होने वाले शोषण का विरोध करती हैं। विकास के नाम पर उनकी बस्तियों को उजाड़ा जाता है। जिसका वर्णन कवयित्री ‘तुम्हारे एहसान लेने से पहले सोचना पड़ेगा हमें’, कविता में कहती हैं-
अगर हमारे विकास का मतलब
हमारी बस्तियों को उजाड़कर कल कारखाने बनानी है।
तालाबों को भोथकर कर राजमार्ग
जंगलों को सफ़ाया कर ऑफ़ीसर्स कॉलोनियाँ बसानी है।
पता है तुम्हारी हर तीसरी बात में
आएगा ज़िक्र विकसित लोगों और उनके देशों का
उनके सामने खड़ा कर बताओगे तुम
कि कितने पिछड़े हैं हम
पर अफ़सोस
तुम कभी नहीं बताओगे कि
किन शर्तों पर हमारा विकास करना चाहते हो तुम।

स्त्री के प्रति संवेदनशीलता के संदर्भ में निर्मला पुतुल अपनी कविताओं में आदिवासी स्त्री की त्रासदी एवं अस्तित्व की तलाश करती नज़र आती हैं। उनकी कविताओं में स्त्री अपने घर की तलाश करती है, जो स्थान उसका है उसे ढूँढ़ने का प्रयास करती है। सदियों से अपना घर, अपनी ज़मीन तलाशती स्त्री किस प्रकार अपने अस्तित्व को ढूंढ रही है। ‘अपने घर की तलाश’ कविता में वह कहती हैं-
धरती के इस छोर से उस छोर तक
मुट्ठी भर सवाल लिए मैं
दौड़ती- हाँफती- भागती
तलाश रही हूँ सदियों से निरंतर
अपनी ज़मीन, अपना घर
अपने होने का अर्थ।

निर्मला पुतुल स्त्री होने की पीड़ा को व्यक्त करते हुए कहती हैं-
एक स्त्री
स्त्री होने की पीड़ा भोगती है
और अगले जन्म में स्त्री जन्म ना लेने
की प्रार्थना ईश्वर से करती है।

निर्मला पुतुल की कविताओं में स्त्रीवादी स्वर दिखाई देता है। पुरुष प्रधान संस्कृति में स्त्री का शोषण किस प्रकार किया जाता है यह उनकी कविताओं में हमें दिखाई देता है। निर्मला पुतुल प्रकृति के प्रति भी बहुत संवेदनशील हैं। उनकी कविताओं में प्रकृति के प्रति गहरी चिंता व्यक्त हुई है उन्होंने जंगलों की अवैध कटाई, सूखते जल स्रोत के प्रति चिंता प्रकट की है। आदिवासियों के प्राकृतिक संसाधनों पर से अधिकार हटाकर उन्हें ज़मीन से, जंगल से बेदख़ल कर दिया गया है परंतु सीधे-साधे आदिवासी इस षड्यंत्र को न पहचान सके। मनुष्य प्रकृति के प्रति इतना क्रूर होता जा रहा है कि ताज़ी हवा, नदियाँ, पहाड़ आदि को हानि पहुँचा रहा है। इसीलिए निर्मला पुतुल समाज और प्रकृति को अभिन्न जैविक इकाई की तरह बचाने का आह्वान करती हैं। आदिवासी समाज धरती को संसाधन की बजाय ‘माँ’ मानकर उसके बचाव और उसके रखरखाव के लिए सदैव तत्पर रहता है। अपनी कविताओं में जंगल के धड़ल्ले से ग़ायब होते पेड़ों के प्रति गहरी चिंता व्यक्त करते हुए कहती हैं-
क्या तुमने कभी सुना है
सपनों में चमकती कुल्हाड़ियों के भय से
पेड़ों की चीत्कार?
कुल्हाड़ियों के वार सहते
किसी पेड़ की हिलती टहनियों में
दिखाई पेड़ है तुम्हें
बचाव के लिए पुकारते हज़ारों हज़ार हाथ?

वर्तमान युग भूमंडलीकरण की चकाचौंध की दुनिया में विकास की नई व्याख्यान कर रहा है। तो दूसरी तरफ़ मनुष्य प्रकृति के साथ खिलवाड़ कर उसे नष्ट कर आने वाली पीढ़ी के लिए एक नया संघर्ष निर्माण कर रहा है। आर्थिक संवेदना को व्यक्त करते हुए ‘बहामुनी’ कविता में निर्मला कहती हैं-
तुम्हारे हाथों बने पत्तल पर भरते हैं पेट हज़ारों
पर हज़ारों पत्तल भर नहीं पाते तुम्हारा पेट।

आज की भूमंडलीकरण के इस दौर में आदिवासी समाज के सामने सबसे बड़ी चुनौती संस्कृति और भाषा को बचाने की है। विस्थापन के कारण रहने का ठिकाना नहीं और काम नहीं। आज प्लास्टिक का ज़माना है। लोग प्लास्टिक की चीज़ें लेने लगे हैं। आदिवासी समाज द्वारा बनाए गए चीज़ें झाड़ू, पत्तल, दोना, दातुन नहीं बिकते हैं। इस कारण आदिवासी समाज की स्थिति और भी दयनीय होती जा रही है।
इधर कामकाज भी नहीं मिलता आजकल
जो मेहनत मजदूरी कर घर चलाऊं
दोना-पत्तल भी नहीं बिकता
और न ही लेता है कोई घर चटाई
झाड़ू, पंखा, दातुन, का भी बाज़ार नहीं रहा अब।

निष्कर्ष रूप में हम यह कह सकते हैं कि निर्मला पुतुल संवेदनशील कवयित्री हैं। उनकी रचनाओं में व्यवस्था के प्रति कड़वाहट एवं आदिवासी स्त्री का संघर्ष दिखाई देता है। अपनी कविताओं में उन्होंने जीवन अनुभव को सहजता से व्यक्त किया है। इन संवेदना में सामाजिक, आर्थिक, राजनीतिक, आदिवासी स्त्री आदि विचार भाव को यथार्थ रूप में स्पष्ट किया है। निर्मला ने इन दुखों को खुद भोगा है और बहुत क़रीब से देखा भी है इसीलिए उनकी कविताएँ सीधे ह्रदय पर चोट करती है।

(डॉ मधुबाला शुक्ला ने हाल ही में ‘स्वातंत्र्योत्तर हिंदी उपन्यासों में व्यक्त साम्प्रदायिकता’ विषय पर अपनी पीएचडी डिग्री पूरी की। लेखन में सक्रिय हैं और इनके लेख और साक्षात्कार विभिन्न पत्र पत्रिकाओं में छपते रहते हैं।)

इसे भी पढ़ें – कहानी – ग्रीटिंग कार्ड

मुंगी उडाली आकाशी तिने गिळीले सूर्यासी. संत ज्ञानोबांच्या भगिनी मुक्ताई यांच्या बद्दल हे उद्गार काढले जातात. आमच्या “दादी जानकी “यादेखील अशाच एक मुक्ताई. खऱ्या अर्थाने नभाला गवसणी घालणारी, नव्हे नव्हे, तर याच नभांगणाच्या पार वास करणाऱ्या पार ब्रह्म, विश्ववंदनीय, ज्ञान सूर्याला आपलेसे करणारी, आणि विशेषत्वाने नमूद करावेसे वाटते ते हे की संपूर्ण चराचराला, अखिल मानव जातीला प्रभू प्रेमाच्या सूत्रात बद्ध करणारी एक आगळी वेगळी माय. तेव्हा त्याकाळी १९३७ च्या वेळी केवळ बीज होतं. आज त्याचा वटवृक्ष झालाय. काय केलं या मायने? दुःखितांचे अश्रू पुसले. त्यांना आपलेसे केले .जीवन कसं जगावं त्याबरोबर ते सफल कसं करावं (भौतिक अर्थाने नाही) त्यात अलौकिकता कशी आणावी, केवळ याच भारत भूमध्ये नाही तर विदेशातही या मायने आपली आईची माया अर्थात प्रेम पसरवलं. जापनीज, अमेरिकन, जर्मन ,ऑस्ट्रेलियन, श्रीलंकन कोणीही असो, प्रत्येकालाच ती मनापासून आवडली. तिचं बोलणं म्हणजे प्रत्येकाचे जगणं झालं. अशी आर्तता असायची तिच्या शब्दांत. तितकंच माधुर्य, जिव्हाळा, सप्तरंगी इंद्रधनुषी पण सुद्धा झळकायचं तिच्या वैखरीतून .खऱ्या अर्थाने सरस्वतीच जणू तिच्या जिभेवर वास करायची.

नावाप्रमाणेच सत्यता व समर्पणता यांचा उत्कृष्ट मिलाफ म्हणजे दादीजी. परमात्मा शिव हेच सत्य व त्यात समर्पणाची वृत्ती म्हणजेच दादी जानकी. असावं तर अगदी असं. सत्यम शिवम सुंदरम् असलेल्या, संपूर्ण ब्रह्मांडाला ज्याने निर्मिले त्या जगदीश्वराला, ज्याची लीला अपरंपार आहे त्या लीलाधराच्या गुणांविषयी व कर्तव्या विषयी त्याच्याच मुलांना जागृत करणे हे महानतम कार्य. “आत्मा परमात्मा अलग रहे बहुकाल “अर्थात आपणा सर्वही जिवात्म्यांपासून तो परमपिता परमात्मा खूप काळ दूर राहिला. आणि गीतेच्या वचनाप्रमाणे “यदा यदा ही धर्मस्य “तोच एकमेव त्याच्याबद्दल बोलले जाते त्वमेव माता श्च् पिता त्वमेव असा तो करावनहार प्रभू सृष्टीवर अवतरीत होतो त्याच्याच मुलांच्या कल्याणार्थ, आणि नेमके हेच शाश्वत व चिरंतन असे सत्य दादीने सर्वांना समजावून सांगितले. व अशा दुरावलेल्या माय लेकरांची भेट घडवली. विषय विकारांच्या अर्थात काम क्रोध लोभ मोह आणि अहंकार यांच्या विषवल्लीतून सोडवून अमर संजीवनी देणाऱ्या अमृता घनाशी सर्वांनी एकरूप व्हावं, हाच एक दादीचा निश्चय. आणि म्हणतातच ना निश्चय बुद्धी विजयंन्ति।

वात्सल्य, ममता, दिव्यता, संतुष्टता, अंतर्मुखता, धिरोदात्त पणा या सर्वही दैवी गुणांनी संपन्न असा हा सर्व गुणसंपन्न आत्मा. काही व्यक्ती स्वयंप्रिय असतात तर काही लोकप्रिय व काहीच प्रभुप्रिय. पण तीनही बाबतीत प्रिय असणाऱ्या आमच्या दादीजी हे या पुरुषोत्तम संगम युगातील एक नवलच. परमेश्वराच्या हृदय सिंहासनावर आरुढ झालेलं आगळं वेगळं प्रभुप्रिय फुल.
या मायचा जन्म १९१६ ला हैद्राबाद सिंध प्रांतात झाला. लहानपणापासूनच ईश्वराबद्दल अत्यंत प्रीती .तदनुसारच दादीचं प्रत्येक वर्तन घडत असे. एका जुन्या हिंदी गाण्यात म्हटले आहे-
दुनिया में ऐसा कहां सबका नसीब है।
कोई कोई अपने पिया के करीब है।

खरोखरीच दादी बाबतीत ही विधाने लागू पडतात .ती जमात खरोखरच भाग्यवंतांची जे प्रभूच्या अगदी समीप असतात. वयाच्या २१ व्या वर्षी या मायने स्वतःला प्रजापिता ब्रह्माकुमारी ईश्वरीय विश्वविद्यालयात समर्पित केले कारण हे केवळ एक ईश्वरी कार्य नव्हते तर एक रुद्र ज्ञान यज्ञ होता. यात स्वतःला संपूर्णतः (मन बुद्धी संस्कार) स्वाहा करण्याची दुर्दम्य इच्छाशक्ती त्या कोवळ्या नवथर वयात या माय मध्ये निर्माण व्हावी याचे कारण म्हणजे-
जनसेवेचे बांधून कंकण त्रिभुवन सारे घेई जिंकून
अर्पून अपुले दृढ सिंहासन नित भजतो मानवतेला तोची आवडे देवाला।

तत्कालीन समाज व्यवस्था अशी होती की स्त्रीला पायाखालची दासी समजले जायचे .स्त्रीला असं स्वतःचं वेगळं अस्तित्व नव्हतंच मुळी.देशही पारतंत्र्यात अडकलेला व स्त्री ही संपूर्ण परतंत्र अवस्थेत. लहानपणी पिता, तरुणपणी पती ,वार्धक्यात पुत्राच्या तालावर नाचणारी ती स्त्री होती .केवळ भोगदासी म्हणूनच तिच्याकडे बघितले जायचे .एक शोभेची, करमणूक करणारी बाहुलीच बनली होती ती त्यावेळी. मानवी मनांमध्ये देखील संस्कृतीच्या ऐवजी विकृतीच जास्त जन्म घेऊ लागली होती .अनेक विध अत्याचार जुलुम यांनी त्यावेळी चा समाज भरडून निघत होता. नैतिक अवमूल्यन होऊ लागले होते .समाज अधिकाधिक अध्ःपतित होत चालला होता .अगदी अशाच वेळी त्या बाबुलनाथाचे (अर्थात बाभळासारख्या काटेरी बनू लागलेल्या मन बुद्धीचे सुंदर सुवासिक फुलात रूपांतर करण्यासाठी) करुणाकाराचे तारण हाराचे ,निराकार शिव परमात्म्याचे विश्वकल्याणासाठी सृष्टीवर अवतरण झाले. स्वयं भगवान आपले आकाश सिंहासन सोडून आपल्या लाडक्या लेकरांसाठी पृथ्वीवर येता झाला. आकाश धरित्रीचे महामिलन, तो प्रसंग काय वर्णावा! जीवा शिवाची भेट जो घेईल त्यालाच त्यातला अमृतानुभव मिळेल. असो दादी जानकी याच अमृतानुभवात न्हाऊन निघाली. पाना था सो पा लिया कुछ भी रहा न बाकी. हे ओठातून न येईल तरच नवल! आणि सुरू झाले मग विश्व कल्याणाचे अथांग ईश्वरीय कार्य.
हा राजस्व अश्वमेध यज्ञ आपल्या विजयाचा डंका वाजवत देश विदेशात पोहोचू लागला.
दादी द्वारा झालेल्या लोकोत्तर कार्याविषयी-
१९३७- दादी जानकी ईश्वरीय कार्याशी जोडल्या गेल्या.

१९३७ ते १९५१ – ब्रह्माकुमारीच्या आरोग्य केंद्राच्या प्रमुख म्हणून कार्यरत राहिल्या. ते कार्य करीत असताना ठीक ठिकाणी आरोग्य उपक्रम राबवले. शरीराबद्दल सर्वच जण काळजी करतात. बाहेरील शत्रू आक्रमण करू नये म्हणून आपण स्वतःला खूपच जपतो. पण बाह्य शत्रूंपेक्षाही अंतर्गत शत्रू महाभयानक असतात. त्यांच्यापासून सावध कसे राहावे त्यांच्यावर विजय कसा मिळवावा हे दादीने समर्थरित्या सर्वांना पटवून दिले. त्यासाठी प्रदर्शने भरवली. परिसंवाद आयोजित केले. अगदी पथनाट्य देखील आयोजित केली. केवळ जनजागरण व्हावे यासाठी. आपण कोण आहोत व आपलं त्या जगदीश्वराशी काय नातं आहे, त्या नात्याची महानता व महिमा काय आहे हे देखील दादीने सर्वांना समजावून सांगितले. १९७४ ते आज पावतो विश्वविद्यालयाचा विस्तार म्हणजे १४२ देशात ९००० एवढी सेवा केंद्र यात दादीचा फार मोठा मोलाचा वाटा आहे. १९८३ मध्ये विश्वविद्यालयाच्या उपमुख्य प्रशासिका म्हणून दादींची नियुक्ती केली गेली. ‘दान’ या प्रकाराबद्दल आपण सर्वजण जाणतो .दानवीर म्हणून कर्णही प्रसिद्ध आहेच. परंतु एका वेगळ्या दानाची योजना दादीद्वारे बनवली गेली. आणि हे दान म्हणजे शांती दान होते . शंभर करोड मिनिटांचे शांतीचे दान द्यावे असा उपक्रम आखला गेला त्याला अनुसरून प्रत्येकानी दिवसभरातील थोडा वेळ स्वतःच्या व विश्वाच्या शांतीसाठी दिला. त्यासाठी ब्रह्माकुमारीजला सात UN Peace Messenger Awards मिळाली. संपूर्ण विश्व ची माझे घर या उक्तीप्रमाणे सर्वांप्रती कल्याणाची भावना, आत्मीयतेची भावना यातून विकासाची जोपासना कशी व्हावी, सर्वांचाही सहयोग कसा प्राप्त करावा, किंवा सहयोगाची वृत्ती कशी वृद्धिंगत होईल यासाठी House Of Lords, London येथेही एक कार्यक्रम आयोजित केला गेला. एक आंतरराष्ट्रीय समन्वय कार्यालय (International Co-ordinating Office) व्हावे अशी दादीची इच्छा होती. त्याच अनुषंगाने जागतिक सहकार्याचे घर (Global Co-operative House) याची निर्मिती लंडनला दादीने केली. दादीच्या ९० व्या वाढदिवसाला रॉबिन गिब्ज याने Mother Of Love हे गीत दादीला समर्पित केले. Courage Of Conscience Award नी केंब्रिज येथे दादीला सन्मानित करण्यात आले.

रियो येथे एक शिखर परिषद आयोजित केली गेली होती. तेथे राजकीय नेत्यांना मार्गदर्शन व्हावे, उत्कृष्ट नेतृत्व कसे असावे यासाठी काही धार्मिक व अध्यात्मिक नेत्यांना आमंत्रित केले गेले. तेथेही दादी जानकी यांनी कुशल संघटन कसे असावे त्या संघटनाला दिशा देणाऱ्या नेतृत्वामध्ये कुठले गुण असावेत, त्या गुणांचा सर्वांना व देशाला कसा फायदा होईल याचे विवेचन दादी मार्फत केले. World Congress Of Faith च्या उपाध्यक्षपदी दादीची नेमणूक केली गेली .ऑक्सफर्ड येथे दादीमार्फत ग्लोबल रिट्रीट सेंटर उघडण्यात आले. मॉस्को रशियामधील MAMA या संस्थेच्या सहकार्याने Second International Congress Of Mother दिल्ली येथील ओम शांती रिट्रीट सेंटर येथे आयोजित केली गेली होती, तेथेही आपले शब्द भांडार दादीने सर्वांसमोर प्रस्तुत केले.

UNICEF ला पन्नास वर्षे पूर्ण झाली हे औचित्य साधून एक सोहळा आयोजित केला गेला होता. त्यालाच अनुसरून मुलींच्या जन्माचं सर्वार्थाने कौतुक व्हावं यासाठी एक बौद्धिक प्रवर्ग बनवला गेला त्यात काही स्त्रियांचा अंतर्भाव होता. मुलीला जन्म देण्यात सर्वांना आनंद वाटावा त्याचं महत्त्व सर्वांना पटावं स्त्रीला देखील स्वतःच्या अस्तित्व विषयी कार्यक्षमते विषयी निपुण ते विषयी जाणीव व्हावी व जवळपास विश्वभरातील सर्वही व्यक्तींमध्ये याबद्दल जागरूकता यावी याबद्दल कळकळीने पुढाकार घेऊन या महान मंगल भावनेचं उदात्तीकरण करण्यात दादी अग्रेसर राहिली. सेंन फ्रान्सिस को (USA) येथील State Of World Forum मध्ये प्रमुख वक्ता म्हणून दादीला बोलावण्यात आले. तेथील श्रोत्रु वर्गालाही दादीने भरपूर केले .पुणे कर्वेनगर येथे सद्गुरू परिवार या संस्थेकडून ‘सद्गुरु भूषण’ पुरस्काराने दादीला तिच्या लोकोत्तर कार्याबद्दल गौरविण्यात आले. जागतिक शांति दिनानिमित्त दादीने ओमान येथेही आपली आध्यात्मिक मते आत्मविश्वासाने लोकांसमोर मांडली.शांतीचे महत्त्व सर्वांना विशद केले .शांतीच आत्म्याचा स्वधर्म आहे. आत्म्यात जे सात गुण असतात, त्यातला शांती हा प्रमुख गुण आहे .शांतीधाम हे सर्व आत्म्यांचे निवासस्थान आहे. जर गळ्यात हार घालायचा असेल तर जरूर शांतीचा हार घाला असे दादीने सांगितले. Peace आणि Silence मधील फरक दादीने सर्वांसमोर मांडला. आंतरराष्ट्रीय महिला परिषद जयपूरला झाली, तेथेही दादीला आमंत्रित केले होते. स्वानुभवाचा साराच खजाना अर्थात अनुभवाची ऑथॉरिटी सर्वांसमोर व्यक्त केली. न्यूयॉर्क असो, जेरुसेलम असो, जिनिव्हा असो, सिंगापूर असो, ओमान असो, कराची असो, जपान असो ,अगदी भारतातील कुठलेही राज्य असो, सर्वत्र दादीने आपल्या अमोघ अमूर्त वाणीने आत्म्यांची मने जिंकली व ईश्वराची खरी ओळखही सर्वांना करून दिली. त्याचमुळे पाहतोय ना १४२ देश व ९००० एवढी सेवा केंद्र व त्यात सहभागी असलेला लाखोवधी ईश्वरीय परिवार. म्हणूनच ७५ वर्षे पूर्ण झाल्याच्या निमित्ताने( Platinum Jubilee) ONE GOD,ONE WORLD, ONE FAMILY हा कार्यक्रम देश विदेशात ब्रह्माकुमारीद्वारा साजरा झाला. खूपच छान वाटते ना. हे सर्वही करून कर्तेपणाचा थोडासा ही यत्कांचितही लवलेश नाही. गीतेच्या १८ व्या अध्यायातील श्लोक- नष्टोमोहा स्मृतीर्लब्धाः।दादीसाठी परफेक्ट लागू पडतो. दादीने हे देखील सांगितले की स्व पुरुषार्थासाठी परमात्म्याने तीन मंत्र दिलेले आहेत-
१) मामेकम् शरणं व्रज।( मला एकट्यालाच शरण ये.)
२) मन्मना भव।(तुझ्या मनात माझी स्मृती ठेव.)
३) नष्टोमोहा स्मृतिर्लब्धा। अर्थात या पतित विनाशी दुनियेचा मोह सोडलास तरच तुला तुझ्या आदि अनादी आत्मिक स्वरूपाची प्राप्ती होईल. दादीने हे देखील सांगितले, परमात्म्याने हे तीन मंत्र जप करण्याकरता दिलेले नसून-( मंत्राचा अर्थ मनाला तारण्याची ज्याच्यात क्षमता आहे असा तो मंत्र) स्वतःच्या जीवनात खरे उतरवायचे आहेत. अर्थात त्याचा गर्भितार्थ जाणून तदनुसार कर्म करायचे आहे.

आमच्या दादीजीना Most Stable Mind In The World हा UNO द्वारे पुरस्कार बहाल करण्यात आला. आपण IAS बद्दल जाणतोच .ही संस्था खऱ्या अर्थाने WAS अर्थात World Administrative Service करीत आहे. ही एक आध्यात्मिक संस्था असून येथे राजयोग अर्थात भगवंता द्वारा शिकवला जाणारा योग, सर्व योगांचा राजा, म्हणजे सर्वश्रेष्ठ योग शिकवला जातो. याबद्दल असे म्हटले जाते-
राजयोग का राज जो जाने राजाई पद पाये।
राजाओं का बन जाये राजा शिव से प्रीत लगाये।
पवित्रता की योग है खान कोटि कोटि इसमें वरदान।
योग को कर्मौ में लाकर के कर्म सुकर्म बनायें,शिव से प्रीत लगायें।

आमची दादी हे प्रत्यक्षात आपल्या गुणांनी, कर्मांनी, बोलांनी, संकल्पांनी प्रत्ययास आणायची.श्वासोश्वास केवळ शिव आणि शिवच. आपलं ज्ञान आपले तपोबल व आपले योगसमर्थ्य असा दुहेरी नव्हे तर त्रिवेणी संगम असलेल्या दादी जानकी यांनी अखिल मानव जातीची निरंतर सेवा केली .त्यांनी उच्चारलेल्या एकेका वाक्यात पडलेल्याला उठवण्याची क्षमता होती. दादी म्हणायची तुमच्याजवळ या तीन गोळ्या सदोदित असू द्या, -Peace, Patience,Love. तुमचं शारीरिक व मानसिक दोन्ही स्वास्थ्य त्यामुळे उत्तम राहतील.२०२० ला आमच्या दादी १०४ वर्षांच्या होत्या. त्याही वयात तरुणाला लाजवेल असा दुर्दम्य आत्मविश्वास दादींकडे होता. सुप्रसिद्ध युवा नेता स्वामी विवेकानंद यांनी देखील म्हटले होते की मी माझ्या आयुष्यात ८० वर्षांचा युवक व १८ वर्षांचा वृद्ध बघितला आहे. तरुणाची व्याख्या अशी केली जाते- जो हा भवसागर सहजगत्या तरुन जातो व इतरजनांनाही तारून नेतो तो खरा तरुण. याचाच अर्थ असा होतो की ज्याच्या जीवनात उत्कटता, तेजस्विता, तपस्विता, तत्परता या गुणचतुष्ट्यांच दर्शन होतं ,तोच खरा तरुण. तसेच जो आशिष्टः म्हणजे आशावादी ,द्रढिष्ट्ः म्हणजे द्रृढाग्रही व बलिष्ठः अर्थात आत्मबलाने संपूर्ण या तिन्ही गुणांनी युक्त अर्थात गुणत्रयी तरुण असतो. अगदी आमच्या दादींसारखा. तात्पर्य असं की कोणी वयाने वृद्ध होत नाही तर त्याने केलेल्या विचारशक्तीने होतो.

जसे एखादी स्त्री तिच्या पातिव्रत्यामुळे वेगळी भासते, वैज्ञानिकाचे विज्ञान पण त्याच्या कलाकृतीतून दिसते तर तदनुसार राजयोगी व्यक्तीचेही वेगळेपण त्याच्या संस्कार परिवर्तनातून दिसून येते असं आमची दादी म्हणायची. दादीमध्ये कर्तव्यनिष्ठा ,दृढनिश्चय, सत्यता, शिस्त बघायला मिळायची. दादी म्हणायची मेरा तो एक बाप दुसरा न कोई।एक बल एक भरोसा। केवळ परमात्मा! दादी सांगायची, आजची रंगीबेरंगी दुनिया काही मान्यतांमध्ये गुरफटून गेली आहे. धर्माच्या नावावर आपापसात भांडतात ,लढतात व मृत्युमुखी देखील पडतात. म्हणताना म्हणायचं हिंदू-मुस्लीम सिख ईसाई हम सारे भाई भाई। तरीही रंगवतात ना एकमेकांच्या रक्तांनी आपले हात. वास्तवात येथे विश्वविद्यालयात येऊन ही गोष्ट समजते की मी कोण? मला माझा स्वतःचा परिचय तर मिळतोच व परमेश्वराचा देखील .जेव्हा भगवंताने सर्वप्रथम ही सृष्टी रचली तेव्हा ती खरोखरीच सुंदर होती. पण आपण मनुष्य आत्म्यांनी विकारांच्या गर्तेत राहून या सुंदर दुनियेला भकास करून टाकलं .आणि वाढली मग अशांती, अराजकता, अस्थिरता. जीवनात स्थिरता आणणारा, शांती, ज्ञान, सुख ,आनंद, प्रेम, पवित्रता, शक्ती, प्रदान करणारा, नराला नारायण व नारीला लक्ष्मी बनवणारा केवळ भगवंत आहे. म्हणूनच दादी म्हणायची, सदैव एका परमपिता परमात्म्याच्या लव मध्ये लवलीन रहा. कारण जैसा चिंतन वैसा जीवन। शिवाचा अर्थच कल्याणकारी. जेव्हा आपण राजयोगाद्वारे शिवाशी प्रीत जोडू तेव्हा आपणही स्वकल्याणाबरोबर विश्वकल्याणाच्या निर्मितीत सहभागी होऊ. या संगम युगात आपण योगबळ जमा करू शकतो व संस्कारांमध्ये दिव्यता आणू शकतो. ज्याप्रमाणे साप आपली जुनी कात टाकून नवी धारण करतो त्याच प्रकारे आत्मा राजयोगाद्वारे आपले जुने आसुरी स्वभाव संस्कार टाकून नूतन दैवी संस्कार धारण करतो. दादी सांगायची- माझे ध्येय एकच होतं मी सर्वांसमोर एक उदाहरण बनावं. कारण मला घडवणारा, या सर्वोच्च अवस्थेपर्यंत आणून पोहोचवणारा स्वयं भगवंत आहे. सदैव निरीक्षण करा आमच्यात सर्व गुण कुठपर्यंत आलेले आहेत, कोणता छोटासा देखील अवगुण तर राहिला नाही ना असे दादी म्हणायची. सच्चे दिल पर हमेशा साहब राजी होता है। इसीलिए हमेशा ‘सच्चा’ बनो.

वर्तमान समयी ८७ वर्षांपासून संपूर्ण विश्वात ईश्वरी सत्यज्ञानाचा प्रकाश पोहोचवण्याचे कार्य प्रजापिता ब्रह्मकुमारी ईश्वरीय विश्वविद्यालय करत आहे. स्वयं निराकार परमात्मा पित्याने सर्व आत्म्यांच्या कल्याणासाठी स्थापन केलेले हे एकमेव विश्वविद्यालय आहे. शिव परमात्म्याने ज्ञानाचा कलश माता भगिनींच्या मस्तकावर ठेवला आहे. हे विद्यालय सर्वांसाठी खुले आहे वयाची, जाती-धर्माची, पंथसंप्रदायाची अट नाही. तसेच येथे कुठलेही शुल्क आकारले जात नाही. मूल्यधिष्टित समाज घडवण्यात या विश्वविद्यालयाचा अति मोलाचा वाटा आहे. यात आपणांस नररत्नांची खाणच पहावयास मिळेल. अमूल्य हिऱ्याची खरी किंमत ज्यावेळी श्रेष्ठ जवाहिरी आपणास सांगतो तेव्हाच येते. अशाच प्रकारचा अनुभव आपणास या विश्वविद्यालयात आल्यावर येईल. यात शिकवल्या जाणाऱ्या राजयोगात असे कोणते रसायन आहे की जे सहारा वाळवंटातही नंदनवन निर्माण करू शकते? दादी सांगायची हे जर कळावे अशी इच्छा असेल तर जरूर याचा रसास्वाद घ्या. अमृतपान करा. यात आपणास काय मिळणार नाही? जीवनातील जटिल समस्यांची उकल, मानसिक कौटुंबिक शांती ,समृद्ध समाजाचे रहस्य ,आर्थिक विवांचनेतून मुक्ती, सर्व ही बाबतीत अंतर बाह्य शुद्धी याचे समग्र दर्शन आपणास येथे घडेल कारण हे सर्वोत्तम पावन तीर्थस्थान किंवा चैतन्य शिवालय आहे.

शिवाला मुक्तेश्वर असेही म्हणतात. जो आपणा सर्वांना भवबंधनातून सोडवतो तो मुक्तेश्वर ,जो आपणास मुक्ती जीवन मुक्ती प्रदान करतो तो मुक्तेश्वर, जो आपणास गती सद्गतीचे ज्ञान देतो तो मुक्तेश्वर, जो आपणास सर्वही विकर्मांपासून मुक्त करतो तो मुक्तेश्वर ,जो आपणास या लोकात असूनही वैकुंठ रस चाखवतो तो मुक्तेश्वर ,आणि बरं का याच मुक्तेश्वराला आपलं सर्वस्व अर्थात तन-मन धन समर्पित करणारी व त्याच्या सांगितलेल्या श्रीमताचा मेरुदंड अखिल विश्वभरात घेऊन जाणारी आमची अतिप्रिय अशी ही राजयोगिनी मुक्ताई .या मुक्ताईच्या स्मृतिदिना निमित्त आमचे कोटी कोटी प्रणाम.
नुतन रविंद्र बागुल
(ब्रह्माकुमारी गामदेवी)

।।सत्य गीता ज्ञान सांगण्या शिव अवतरले भुवरी।
अति आनंदे करुया आपण महाशिवरात्री साजरी।।

कालचक्र हे अविरतपणे फिरतच असते आपणाजवळ शिल्लक राहतात त्या केवळ गतकाळातील स्मृती. त्या स्मृतींना उजाळा मिळावा म्हणून देखील सण किंवा उत्सव साजरे केले जातात. सुरुवातीचा थोडा काळ तत्संबंधी सद्भावना, श्रद्धा, स्नेह जिवंत असतात. पण जसजसा काळ सरत जातो तस तसा स्नेह व श्रद्धा यांचा कधीकधी अंत होतो व उरतात त्या केवळ परंपरा.आज काल जे सण व उत्सव साजरे केले जातात ते केवळ एक परंपरा म्हणून साजरे केले जातात असे म्हणणे निश्चितच अतिशयोक्तीचे ठरणार नाही. भारत हा संस्कृती प्रधान देश आहे. भारतात जितके सण व उत्सव साजरे केले जातात तितके संपूर्ण जगात सुद्धा साजरे होत नसतील. परंतु कुठलाही सण व उत्सव यामागील आध्यात्मिक रहस्य जर का जाणले गेले तर तो उत्सव साजरा करतानाचा आनंद काही औरच असेल नाही. आता लवकरच येऊ घातलेला तुम्हा आम्हा सर्वांच्या आवडीचा ‘शिवअवतरणोत्सव’ अर्थात महाशिवरात्री याबद्दल आज आपण थोडेसे जाणून घेऊया. स्वयंभू अजन्मा निराकार परमपिता परमात्मा शिवाचा ‘अवतरण उत्सव’ हा महाशिवरात्रीच्या रूपाने साजरा केला जातो. आत्म्यांचा जन्म होतो आणि परमात्म्याचे अवतरण. आत्मा आणि परमात्मा यांच्यात हेच मुख्य अंतर आहे. कर्मबंधनामुळे आत्मा मातेच्या गर्भातून जन्म घेतो आणि जन्ममृत्यूच्या फेऱ्यात येतो परंतु परमात्मा पुनर्जन्माच्या चक्रात येत नाही. परमात्मा शिव स्वयंभू आहे त्याचा कोणी पिता नाही. आपण संपूर्ण आयुष्यभर शिवपूजा करीत आलो व्रतवैकल्ये, जागरण करीत आलो तरीही मनुष्यमात्रांचा पाप, ताप संताप का बरे मिटला नाही? शिवरात्रीचे वास्तविक स्वरूप काय आहे? शिवरात्री खऱ्या अर्थाने कशी साजरी केली गेली पाहिजे? शिवाचा रात्रीशी काय संबंध आहे? इतर देवी देवतांच्या मूर्तीवर फुले फळे मिष्ठाने वगैरे वाहतात पण शिवावर मात्रअकवधोतर्‍याची फुले वाहिली जातात. शिवाने असे कुठले कर्तव्य केले त्याची आठवण म्हणून महाशिवरात्री साजरी केली जाते?

माघ महिना हा वर्षाचा अकरावा महिना, माघ महिन्यात कृष्ण पक्षात येणार्‍या त्रयोदशीला महाशिवरात्र साजरी करतात. म्हणजे अमावस्येच्या दोन दिवस आधी येणारी तिथी खर्‍या अर्थाने कलियुग अज्ञान (ईश्वरा विषयीचे अज्ञान) रुपी रात्र आहे, त्यातील कृष्ण पक्षाची चौदावी रात्र, काळीकभिन्न रात्र, महारात्र. त्याच रात्रीस होतो शिव अवतरणोत्सव. जिथे शिवाला शारीरिक रूपच नाही तेव्हा शिवासाठी दिवस व रात्र यात काय फरक? खऱ्या अर्थाने आपण हे देखील जाणतो शिवाला ‘अमरनाथ’ म्हणजेच अमर आत्म्यांचे पिता किंवा ‘मृत्युंजय’ म्हणतात तरीसुद्धा त्यांचा जन्मोत्सव का बरे साजरा करतात? याचे कारण यदा यदाही धर्मस्य ग्लानिर्भवती भारत। (अ ४ श्लोक ७) या गीतेतील वचनानुसार जेव्हा ही सृष्टी मनोविकारांच्या वशीभूत होऊन अज्ञानअंधकारात बुडालेली असते आणि लोक पतित तसेच दुःखी होऊन अज्ञान निद्रेत झोपलेले असतात, कामक्रोधादि विकारांनी मानव संपूर्णत: अशांत झालेला असतो, धर्माची ग्लानी झाल्यानेमनुष्य धर्मभ्रष्टकर्मभ्रष्टझालेला असतो. थोडक्यात आत्मा पूर्णतः शक्तीहीन झालेला असतो अगदी अशाच वेळी ज्ञानसूर्य परमात्मा शिव अज्ञानरूपी अंधकाराचा विनाश करण्यासाठी हतौत्साही झालेल्या आत्म्यांना ज्ञानाची नवसंजीवनी देण्यासाठी सृष्टीवर अवतरीत होतात. महाशिवरात्रीचा सण हा केवळ दहा-बारा तासांच्या रात्रीशी संबंधित नसून अज्ञान रात्री शी संबंधित आहे. रात्री लोक विकारांच्या वशीभूत होतात, रात्री सामाजिक नैतिक अपराधही खूप होतात. सर्वत्र तमो गुणांचं वातावरण असतं. आणि नेमक्या याच घडीला परमात्मा शिवाचे, या करुणाकाराचे, जगनियंत्याचे, तारण हाराचे परम धामातून सृष्टीवर अवतरण होते व परमात्मा शिव ज्ञानरूपी अमृतव योगरूपी प्रकाशा द्वारा समग्र मनुष्य मात्राला तमो प्रधानते कडून सतो प्रधान स्वरूपात स्थित करवतात. थोडक्यात आसुरी समाजाचे परिवर्तन करून दैवी समाजाची स्थापना करतात. परमात्म्याचे अवतरण प्रत्येक युगात एकदा किंवा अनेकदा होत नाही तर केवळ कलियुगाच्या अंतिम समयी संगम युगात अर्थात कलियुगाचा अंत व सत्ययुग् आदि त्यांच्या संधी काळात दिव्य अवतरण होते. परमात्मा शिव निराकार ज्योतिर्बिंदू स्वरूप असल्याने त्यांचे दिव्य अवतरण एका वृद्ध मानवी शरीरात १९३६ मध्ये झाले असून त्यांच्या मुखाद्वारे परमात्मा शिव सत्य गीता ज्ञान अर्थात मनुष्यमात्रांना अमर कथा सांगत आहेत. या ज्ञानाची धारणा केल्यानेच मनुष्य पाप,ताप,संताप या सर्वांपासून मुक्त होतो. मनुष्य देवता तुल्य बनतो तसेच भारत भूमी स्वर्ग भूमी बनते म्हणूनच यावर्षी देखील आपण परमपिता शिव परमात्म्याच्या दिव्य अवतरणाची ८७वी शिवजयंती मोठ्या आनंदाने व उत्साहाने विश्वभरात साजरी करणार आहोत.

महाशिवरात्री कशी साजरी करावी? सर्वप्रथम महाशिवरात्रीच्या दिवशी भक्तगण व्रत ठेवतात. वास्तविकव्रत ठेवणे हे प्रेमापोटी त्याग करण्याचे प्रतीक आहे. त्यामुळे ‘महाशिवरात्री’ निमित्त आपल्या कमकुवत वृत्तीचा त्याग करून सदैव सर्वांप्रती शुभ व श्रेष्ठ वृत्ती धारण करण्याचे व्रते घ्यावेत्यामुळे कृती देखील आपोआपच शुभ व श्रेष्ठ होईल. कारण कुठलीही चांगली अथवा वाईट गोष्ट ही प्रथम वृत्तित धारण होते व नंतर ती वाणी व कर्मात येते म्हणून श्रेष्ठ वृत्तीचे व्रत धारण करणे हीच खरी ‘महाशिवरात्री’ होय. शिवरात्रीचे पर्व हे शिव परमात्म्यावर बळी चढवण्याचे पर्व समजले जाते. याचेच प्रतीक म्हणून काही ठिकाणी बळी देखील चढवितात. परंतु मन बुद्धी व सर्व संबंधाने शिवावर समर्पित होणे म्हणजे बळी चढणे होय. आपल्यातील सर्वात मोठी कमजोरी म्हणजे देह अभिमानाची. देहभान व देह अभिमान परमात्म्यावर समर्पित करावा. शिवलिंगावर धोतरा वाहतात. ही फुले वाहण्यामागील रहस्य हे आहे की आपल्यातील विषतुल्यविकारांचे दान शिव परमात्म्याला देऊन जीवनात संपूर्ण पवित्रतेचे व्रत धारण करावे. भक्तगण महाशिवरात्रीच्या दिवशी जागरण करतात. वास्तविक कलियुगी अज्ञान रात्रीत ईश्वरी ज्ञानाद्वारे आत्मिक ज्योती सदैव जागृत ठेवणे अर्थात मन बुद्धीने जागृतावस्था आणणे हेच खरे जागरण आहे. शिवाची जितकी म्हणून नावे आहेत ती सर्व त्याच्या कर्तव्याचा परिचय देतात. उदाहरणार्थ ‘पशुपतिनाथ’ हे नाव घ्या. येथे पशु हा शब्द गाय वा इतर एखाद्या पशुचा वाचक नाही तर ‘आत्मा’ या शब्दाचा वाचक आहे. भारत तसेच परदेशात जे शैव मताचे लोक आहेत त्यांच्या मतानुसार आत्म्याला ‘पशु’ म्हटले गेले आहे.’पशु’ चा अर्थ आहे बांधलेला, आणि प्रत्येक आत्मा माया अर्थात काम क्रोधादि मनोविकार तसेच प्रकृतीच्या बंधनात अडकलेला असतो. म्हणूनच त्याला ‘पशु’ म्हटले जाते. शिव परमात्मा स्वतः बंधनापासून सदैव मुक्त आहे व आत्मरूपी पशूंना मायारूपी पाशापासून मुक्त करणारा आहे म्हणूनच त्याचे पशुपतिनाथ, पापकटेश्वर, मुक्तेश्वर, त्रिभुवनेश्वर इत्यादी नावांनी गायन पूजन केले जाते. आता प्रश्न उद्भवतो की शिवाने आत्मा रुपी पशूंना माया पाशातून कधी मुक्त केले की ज्यामुळे त्याचे नाव पशुपतिनाथ किंवा बाबुलनाथ पडले? त्याने मानव मात्रांची दुःखे कधी हरण केली की त्याला हर व दुःखहर्ता म्हटले गेले? अर्थातच जेव्हा अखिल मानव पतित किंवा पापी झालेले असतील, षङरिपुनी वेढलेले असतील, आणि दुराचाराने भारलेले असतील, असा काळ तर कलियुगाचा अंतिम समयच असतो. म्हणूनच कलियुगाच्या अंतिम समयी परमपिता शिव-परमात्मा जगाचे कल्याण करण्याकरिता या सृष्टीवर अवतरतो.

आपल्या भारतात बारा ज्योतिर्लिंगे प्रसिद्ध असून ती पूर्व पश्चिम उत्तर दक्षिण आणि मध्य भागात आढळतात. ती भारतवासीयात भावनात्मक एकात्मता देखील उत्पन्न करतात. भारताबाहेरील देशांमध्ये ही अशाच प्रकारच्या शिवप्रतिमा स्थापित झालेल्या आढळतात. त्या शिवप्रतिमेचे देखील मनोभावे गायन व पूजन केले जाते. जपानमध्ये बौद्ध अनुयायी शिवलिंग् समान प्रतिमा ‘चीन किनसेकी’ समोर ठेवून तिच्यावर मन एकाग्र करतात. इंडोनेशियाच्या जावा व सुमात्रा या दोन्ही ठिकाणी शिवाचे गुणगान होत असताना दिसते. इजराइल देशातही एक शिवलिंग ज्याला ‘बेलफेगो’म्हटलेजाते, शपथ घ्यायचा रिवाज तेथील जनमानसात आहे. चीन देशात शिवलिंगाची उपासना ‘होवेडहिपुह” नावाने चिनी लोक करतात. स्कॉटलंडच्या ग्लास गो शहरात देखील शिवलिंग आहे. इजिप्त मध्ये शिवलिंगाची पूजा आईसीस वओसिरिस नावांनी होते. शिवलिंगाला शिऊन म्हटले जाते. इटली देशातील रूस शहरात शिवलिंगास ‘प्रियपस’ म्हटले जाते.ग्रीस मध्ये शिवलिंगाचे फल्लुस हे नाव आजही प्रचलित आहे, फल्लुस या ग्रीक शब्दाचा अर्थ संस्कृतात ‘फलेश’ अर्थात त्वरित फळ देणारा असा होतो. ऑस्ट्रिया तसेच हंगेरीत ‘तंत्रिस्वक’ नामक शिवलिंगाची उपासना केली जाते. मलेशिया, जर्मनी, स्पेन, सिंगापूर, श्रीलंका, वर्मा, मेक्सिको इत्यादी देशातही शिवलिंगाची उपासना केली जाते. येशू ख्रिस्त, गुरुनानक, पैगंबरयांनीही परमात्म्याला ज्योती स्वरूपच मानले आहे. थोडक्यात शिव परमात्म्याच्या प्रतिमेला विश्वातील सर्व धर्मातील लोक परमेश्वर मानतात. शिव परमात्मा विश्ववंदनीय आहे हे आपणास यावरुनप्रत्ययास येते. थोडक्यात महाशिवरात्री हा सण केवळ भारत वासियांचा नसून सर्व विश्व बांधवांचा आहे.

नुतन रव्रिंद्र बागुल
ब्रह्मकुमारी (गामदेवी)

हे पण वाचा – शिवसेना: कोण जिंकणार कोण हरणार?